همه چیز درباره شب یلدا...
یلدا در باورهای دینی ایران کهن، شب زایش خورشید (ایزدمهر یا میترا) و یکی از جشن های باستانی با قدمت هفت هزار ساله است. پیشینیان بر این باور بودند که در این شب فرشته بدی ها (اهریمن) با فرشته خوبی ها (امشاسپندان) به جنگ می پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی ها اهریمن را شکست می دهد و پس از پیروزی روشنایی بر تاریکی و زاده شدن دوباره خورشید، صبح آغاز می شود.
جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد. خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین ترین نقطه افق جنوب شرقی می رسد که این موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می شود. اما از آغاز زمستان که مصادف با انقلاب زمستانی است، خورشید دگرباره به سوی شمال شرقی باز می گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کوتاه شدن شب است. به همین دلیل مردمان گذشته که اصلی ترین منبع درآمدشان کشاورزی بود، بر مبنای گردش خورشید و حرکت ستارگان فعالیت های خود را تنظیم می کردند و با فرا رسیدن یلدا، برداشت محصولات صیفی را پایان می دادند و فصل استراحت را آغاز می کردند.
"یلدا" برگرفته از واژه سریانی به معنای زایش است و به تولد دوباره خورشید اشاره داد. به این شب در اصطلاح شب چله هم می گویند. چهل روز اول زمستان یعنی از یکمین روز دی ماه که "جشن خرم روز" تا دهم بهمن ماه که "جشن سده" است را به دلیل شدت زیاد سرما، چله بزرگ می نامند. پس از آن، چله کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به طول می انجامد و سرما کم کم کاسته می شود.
ایرانیان کهن، طولانی ترین شب سال را با حضور کهنسالان و بزرگان خانواده (به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز) گرامی می داشتند. سفره ای رنگین پهن می کردند و علاوه بر آلات و ادوات نیایش مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و ...، در آن "میزد" (نذری یا ولیمه ای غیر نوشیدنی مانند گوشت، نان، شیرینی، حلوا و ...)، میوه های پردانه به رنگ سرخ خورشید از جمله انار، هندوانه، لبو، خرمالو به نشانه برکت خیزی و باروری و خوراکی های گوناگون فصل نظیر گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر، توت خشک، برنجک، برگه زردآلو، سنجد و ... را به نشانه تندرستی، فراوانی و شادکامی می چیدند. شاهنامه می خواندند، فال حافظ می گرفتند و حاضران نیز با انتخاب و شکستن گردو (از روی پر یا پوک بودن آن) آینده‌گویی می‌کردند. برای نابودی تاریکی و فراری دادن عاملان اهریمنی، آتش روشن می کردند و تا بامداد گرد آن بیدار می ماندند و پس از رقص و پایکوبی و سرور، به تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده می نشستند.
امروزه آیین شب یلدا همچون گذشته، در مناطق گوناگون ایران با توجه به فرهنگ قومی و منطقه ای و تفاوت هایی هرچند اندک، همچنان برگزار می شود. اما خوردن آجیل و میوه های مخصوص این شب که جنبه نمادی دارند، تبدیل به بخشی از رسوم تغذیه ای همه جای کشور شده است.
در ادامه به بخشی از این خوراکی های مرسوم و نکات و ارزش تغذیه ای آن اشاره می کنیم.
هندوانه : این میوه یکی از ارکان جدایی ناپذیر سفره شب یلدا و یادآور حرارت و گرمای تابستان است. نیاکان ما معتقد بودند با خوردن هندوانه در شب یلدا، سرما و بیماری در طول زمستان بر شما غلبه نخواهد کرد. که البته این باور با توجه به وجود مقادیر زیاد آنتی اکسیدان و ویتامین های A ، B و C در این میوه، توجیه علمی و منطقی دارد.
90 درصد بافت هندوانه از آب تشکیل شده است، در نتیجه برای رفع عطش، جلوگیری از ایجاد سنگ کلیه و دفع آن بسیار مفید است. ادرار آور است و موجب دفع بیشتر مواد زاید از بدن شده، به شادابی و طراوت پوست می انجامد و علاوه بر آن، از بروز آسیب های پوستی در اثر نور نیز جلوگیری می کند. همچنین منبع غنی از بتاکاروتن و لیکوپن است که این مواد از آنتی اکسیدان های طبیعی هستند که از بروز سرطان در انسان جلوگیری می کنند. درصد کمی قند دارد و میزان کالری آن بسیار پایین بوده و به همین دلیل یک انتخاب عالی برای میان وعده است. اما مصرف آن همراه غذا، سبب اختلال در هضم و جذب می شود.
تخم هندوانه نیز حاوی 30 درصد روغن بوده که خواص شیمیایی آن، نظیر خواص بادام است و مغز آن انگل‌های روده و معده را از بین می‌برد. بنابر نوشته های قدیمی، پوست سفید داخل هندوانه نیز برای زخم گلو و دهان بسیار مفید است.
نکته : هندوانه به دلیل اثر سردی و تری بخشی آن، اصلا میوه مناسبی برای فصول سرد سال نیست. بنابراین بهتر است مقدار کمی از این میوه در ابتدای شب و پیش از غذا خورده شود. البته مصرف آجیل های شور یا تنقلات شیرین که طبیعت گرم دارند، تا حدی این سردی را کاهش می دهد.
اما با این حال بهتر است سالمندان، افراد سردمزاج و مبتلایان به بیماری‌های دارای طبیعت سرد مانند مشکلات گوارشی چون ریفلاکس، نفخ یا بدهضمی، کم‌کاری تیروئید، کبد چرب، افسردگی‌ها و… در مصرف خوردنی های سرد احتیاط کنند.
انار : حضور سمبلیک این میوه در سفره شب یلدا، بیانگر شادی و زایش است. این میوه مملو از ویتامین ث بوده که موجب تقویت سیستم ایمنی و افزایش انرژی بدن می شود. همچنین خون ساز، تصفیه کننده خون و سرشار از آهن است. به همین دلیل در گذشته به کسانی که رنگی مهتابی داشتند، نوشیدن آب انار توصیه می شد تا با افزایش خون سازی رنگ به چهره شان برگردد. مصرف انار همچنین باعث رفع لک‌های پوستی شده و برای رفع خستگی و آرامش اعصاب بسیار مفید است. ترکیب انار و گلپر نیز از سرماخوردگی پیشگیری می‌کند.
نکته : انار برخلاف هندوانه، اگر شیرین و آبدار باشد، میوه مناسبی برای نخستین شب زمستان است. اما اگر ترش باشد، به دلیل کم بودن مواد قندی آن و وجود مواد اسیدی مانند اسید مالیک و اسیدسیتریک، ممکن است در بعضی از افراد ایجاد ناراحتی کند. بنابراین بهتر است افراد میانسال، لاغر، افسرده، کم خواب و به طور کلی افرادی که دارای مزاج خشک و یا بیماری‌های با طبیعت خشک هستند، مصرف نکنند.
آجیل : یکی از خوراکی هایی است که از گذشته تا به حال در تمام مراسم های ایرانی مورد استفاده قرار گرفته و حتی به یکی از نمادهای فرهنگ ایرانی تبدیل شده است. هرچند که سنت ها و سلایق گوناگون، ترکیبات مختلفی از خشکبارها نظیر آجیل شور، شیرین و چهار مغز را به وجود آورده اما آجیل شب یلدا به رسم سنت های دیرین آجیل هفت مغز بوده که شامل مغزهای پسته، بادام، گردو، فندق، نخودچی، کشمش و باسلوق است.
بی شک این ترکیب یکی از سالم ترین تنقلات سفره یلداست. مغزهای موجود در آجیل دارای فیبر بالایی است که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطان از جمله سرطان معده و روده بسیار موثر است. همچنین سرشار از انواع ویتامین های گروه E و B، ویتامین A، روی، کلسیم، فسفر، پتاسیم، منیزیوم و پروتئین است که موجب افزایش تراکم استخوان و جلوگیری از ریزش مو، چین و چروک پوست، درمان افسردگی، افزایش قدرت بینایی و رفع خستگی و گرفتگی عضلات می شود.
این آجیل ترکیبات دیگری دارد که آنها نیز خواص خاص خودشان را دارند. مثل باسلوق که باعث گرمی بدن می شود. کشمش که منبع پتاسیم است و به تنظیم فشارخون کمک می کند و نخود که کلسترول بد خون را کاهش می‌دهد و محافظ قلب است.
نکته : علی رغم آنکه چربی موجود در آجیل از نوع مضر نیست، اما کالری بالایی دارد. بنابراین بهتر است برای جلوگیری از افزایش وزن، در خوردن آن اعتدال رعایت شود.
میوه خشک : در برخی مناطق کشور، از میوه خشک نیز در کنار آجیل شب یلدا استفاده می شود. میوه های خشک منبع غنی ویتامین های A ، B و املاح معدنی مانند آهن، فسفر، پتاسیم و غیره هستند. این نوع از میوه ها به راحتی هضم شده و باعث تصفیه خون و پاکسازی معده و روده می گردند.
باقالی : یکی دیگر از اجزای دوست داشتنی است که سفره یلدای خیلی از ایرانی ها را تزیین می کند. این خوراکی سرشار از ویتامین های A، B، C، K و املاح معدنی مانند آهن، فسفر و پتاسیم است. ویتامین A موجود در آن برای سلامت پوست، تقویت بینایی و رشد استخوان ضروری است و پتاسیم آن علاوه بر تنظیم عملکرد قلب، در حفظ فشارخون طبیعی به بدن کمک زیادی می کند. همچنین میزان بالای فسفر موجود در آن منجر به تقویت بهره هوشی در گروه سنی کودکان می شود. استفاده از چاشنی گلپر در کنار باقلا نیز علاه بر خوش طعم کردن آن، باعث افزایش قوای بدنی می‌شود.
بد نیست بدانید پختن باقلا با سرکه و آب و خوردن آن با پوست در درمان اسهال مزمن موثر است.
نکته : مصرف زیاد باقلا موجب نفخ و سنگینی معده می شود و در برخی افراد به دلیل نقص وراثتی کمبود آنزیمی یا فاویسم، می تواند باعث تشدید کم خونی شود. به همین دلیل این افراد باید در مصرف باقلا جوانب احتیاط را رعایت کنند.
لبو : چغندر قرمز یا لبو یکی از مغذی‌ترین خوراکی‌های شب یلداست که درباره آن داستان های زیادی در سراسر دنیا وجود دارد. مثلا یک باور وجود دارد که اگر یک مرد و یک زن از یک لبو بخورند، مقدر است که عاشق یکدیگر شوند.
گذشته از باورهای مختلف، لبو خواص بی شماری دارد. سرشار از فیبر، پروتئین و همچنین حاوی ویتامینK (خاصیت انعقاد خون) و کلسیم (تقویت استخوان و دندان) است. مواد مغذی دیگری مانند آهن، منگنز، مس، پتاسیم و منیزیم داشته که هرکدام خواص بسیاری دارند.
نکته : توجه شود که چغندر پخته یا لبو ممکن است سبب ایجاد یبوست شود. اما آبی که چغندر در آن پخته می‌شود، ملین است. به همین دلیل بهتر است لبو را با کمی از آب آن میل نمایید.
برگه زردآلو : یکی دیگر از خوراکی های خوشمزه سفره یلدا، برگه زردآلو است. این خوراکی از منابع غنی بتاکاروتن به حساب می آید. ترکیبی که خاصیت آنتی اکسیدانی قوی دارد و به غیرفعال شدن رادیکال های آزاد کمک می کند. نکته دیگر پتاسیم فراوانی است که در این ماده غذایی یافت می شود به طوری که با خوردن 100 گرم از آن 1380 میلی گرم پتاسیم دریافت خواهد شد.
منابع :
ویکی پدیا
وب سایت الو دکتر
وب سایت روزگار
وب سایت تبیان